Art/Proze

Shejzat, - midis Mitologjise e Shkences (pjesa e trete)
Nga Altin Topi


Many a night from yonder ivied casement, ere I went to rest,
Did I look on great Orion sloping slowly to the West.

Many a night I saw the Pleiads, rising thro' the mellow shade,
Glitter like a swarm of fire-flies tangled in a silver braid.

Here about the beach I wander'd, nourishing a youth sublime
With the fairy tales of science, and the long result of Time;

Locksley Hall Alfred, Lord Tennyson


Duke lexuar vargjet nga poema e njohur e Tennyson-it, Locksley Hall, kridhem perseri habitor si dikur, ne thellesi te hapsires e te viteve. Buze ujrave e ne reren e plazheve, mbremjeve pranverore, neteve te kthjellta, atehere kur syte e mi nuk kishin nevoje te ndihmoheshin nga teknologjia, shpesh ne endjet e mija, hidhja syte nga qielli.
Qielli me shembellente me nje cohe kadife te zeze mbi te cilen nje dore e padukeshme kishte shperndare, hedhur pa rregull, si te ishin gure diamanti, yjet e panumert. Ne kohen e grekeve te vjeter, por edhe me heret, erresira e nates duhet te kete qene edhe me e thelle; nje sy i stervitur, mund te dallonte shume e me shume yje. Megjithate, edhe per nje astronom diletant si une, nuk me kishin shpetuar Pleiadat; pavarsisht se, nje sy i zakonshem si i imi, nuk mund te numeronte me shume se gjashte prej Pleiadave. Pavarsisht nga hulumtimi im, numri magjik i Pleiadave per te gjitha mitologjite e per greket ne vecanti, mbetet gjithmone shtate. Atlasi dhe Pleiona kishin shtate vajza: Alcyone, Merope, Calaeno, Taygeta, Sterope, Electra and Maia.

Per Tennyson-in, Pleiadat ishin “swarm of fireflies”, tufe xixellonjash; kjo perqasje poetike jo vetem eshte nje paralelizem artistik i goditur, por mbetet nje metafore shkencore tejet e arrire per te pershkruar aspektin shkencor te ketij grumbullimi yjesh. Tennyson-i poetikisht e imagjinonte kostelacionin si xixellonja te kapura ne nje vello te argjente, - “tangled in a silver braid”, - c’ka eshte per Tolkien ne triologjine e tij te fameshme The Lord of the Rings, “the netted stars”, - rrjete yjesh. Nga ana tjeter, per poetin arab Amru’ al Quais, Pleiadat shfaqen ne qiell “like the jeweled clasps of a girdle aslant on a woman’s waist”. Ekzotizmi dhe ekstravaganca e poetit arab eshte ne te njejten linje, perkon me gjinine, bukurine, shkakun mitologjik te kesaj endjeje te Pleiadave ne qiell.

Domethenese eshte perputhja e imagjinates te poetit, Tennyson-it, me realitetin shkencor. Nuk eshte hera e pare apo e fundit, kur imagjinata e nje poeti pershkruan saktesisht, me nje metafore artistike, nje te vertete shkencore. Eshte debatuar gjate rreth nebulozitetit te ketij grumbullimi yjesh. Nje pjese e shkencetareve mendojne se nebuloziteti eshte nje iluzion optik i shkaktuar nge thyerja e drites, reflektimit reciprok te ndricimit te ketij grumbullimi yjor i perqendruar ne nje cep te hapsires te qiellit. Diametri i ketij grumbullimi nuk e kalon 12-20 vjet drite, nderkohe kur kostelacioni i Pleiadave eshte mbi 400 vite drite distance nga toka. Pavarsisht se, mitologjia flet vetem per shtate Pleiadat, e verteta eshte se ky kostelacion yjesh permbledh me shume se 1400 trupa yjore.

Nderkohe, grupi tjeter i shkencetareve mendon se nebuloziteti eshte rezultat i nje katastrofe kozmike, nje perplasje me permasa monstruoze, ku nebuloziteti i observuar eshte pluhuri e mbetjet e tjera kozmike si rezultat i ketij eventi te jashtezakonshem kozmik. Kostelacioni i Pleiadave eshte nje nder kostelacionet me te aferta me ne, sistemin tone diellor. Krahasuar me diellin tone, me moshe rreth 4-5 miliard vjet, kostelacioni i Pleiadave eshte nje grumbullim yjesh, shumica ne femijerine e tyre 100 milion vjecare, ku me te vjetrit sapo kane hyre ne moshen e adoleshences, jo me shume se 400 milion vjecare.

Astronomet duke perdorur te dhenat e observatorit Gemini ne Hawaii dhe teleskopit hapsinor Spitzer, i kane dhene nje shtyse te re teorise te grupit te dyte te shkencetareve. Per here te pare, vezhgimet astronomike te kostelacionit te Pleiadave, bindeshem, na sjellin te dhena te reja se ne nje nga yjet e kostelacionit, - i klasifikuar si HD 23514, pak me i madh e me i ndritshem se dielli i sistemit tone, - rreth tij, jane ne proces formimi, planete te ngjashme me token, Marsin, Venusin, etj. Perreth ketij ylli, ka nje perqendrim pluhuri kozmik mijra here me te larte se c’ka eshte rreth diellit tone. Emetimet e rrezatimeve nga grimcat e pafund kozmike mikroskopike tregojne se, ato jane rezultat i nje perplasje gjigante kozmike.

Nje grumbull i tille pluhuri e mbetjesh te tjera kozmike, nuk mund te jete primordial sic eshte rasti i rrethinave kozmike te sistemit tone diellor. Vetem ne yjet e reja 10 milion vjecare mund te verehet nje perqendrim i ngjashem grimcash kozmike. Me kalimin e kohes, 100 milion vjet me vone, pluhuri kozmik nen forcen gravitacionale te yllit “kapet” e behet pjese e trupit yjor, ose grimcat "ngjizen" me njera tjetren per te krijuar trupa qiellore te rinj me permasa te konsiderueshme e te krahasueshme me planetet e sistemit tone diellor. Pra c’ka po ndodh ne kostelacionin e Pleiadave, kaq te perfolur pergjate historise mitike te shoqerise njerezore, eshte nje perseritje e te njejtit proces kozmik planet-diell-formues, sic mund te kete ndodhur gjate formimit te sistemin tone diellor, 4-5 miliard vite me pare.

Kjo lidhje e vjeter e njerezimit me Pleiadat, e ardhur deri ne ditet e sotme postmoderne te shoqerise njerezore nepermjet arritjeve te shkences, gjithnje e me teper, po provon thellesine e dobine e intuites, imagjinates poetike te qenies njerezore. Pleiadat, sot e mot, kane qene e mbeten te rendesishme per ne tokesoret. Lidhja mitike me kete kostelacion yjor na fut ne labirinthet, thellesite akoma te paeksploruara te kuriozitetit, etjes sone per dije te reja. Jeta me ciklin e saj eshte nje proces qe shkon pertej konceptit tone tokesor te ndrrimit te stineve. Universi ka ciklin e vet kozmik jetformues. Nuk eshte cudi, qe Pleiadat te jene nje “replay” e filmit tone te dikurshem kozmik, por me aktore te rinj e me nje adrese te re kozmike. Sot ne jemi ne rolin komod te spektatorit, por nostalgjike, qe koha e drames se madhe te krijimit per ne tokesoret, ka mbaruar. Kerkojme perseri qetesine, duke u endur nen strehen poetike te Tennyson-it "nourishing a youth sublime with the fairy tales of science, and the long result of Time".

Fund