Art/Proze

Kritike dhe Letrare
Nga Altin Topi
Shekulli Janar 2006


Nje histori qe ilustron sensin thjeshtezues te filozofise te Zen-it, tregon per nje mjeshter japonez qe kishte ftuar ne shtepine e tij nje profesor universiteti. Profesori kishte ardhur te mesonte me shume rreth Zen-it. Nani, keshtu quhej mjeshtri, po i sherbente caj. Megjithese filxhani ishte mbushur deri ne buze, mjeshtri vazhdoi t’i hidhte perseri caj ne filxhan. Profesori me habi po verente cajin qe derdhej jashte filxhanit, por pastaj nuk duroi.- “Filxhani eshte mbushur plot, caji po derdhet. Nuk mund te vazhdosh te hedhesh me ne te.” Mjeshtri qetesisht iu pergjigj. - “Ashtu si ky filxhan caji, ju jeni i mbushur plot me opinionet dhe spekullime personale. Si mund t’iu mesoj une Zen-in ne se fillimisht nuk boshatisni filxhanin tuaj?”


Per shumicen, filxhani eshte i mbushur deri ne buze me ato paragjykime qe konsiderohen “te dukeshme”, “evidente”, “common sense”, etj. Nje pjese nuk shohin mundesi per ta zbrazur. Shkrimtaret e mirefillte e te afirmuar, kane privilegjin e kohes ne dispozicion, te mundesise te fermentimit te gjate qe duhet te kete nje veper e mire. Por per gazetarin si kritik, analistin apo opinionistin, nuk ndodh keshtu. Ai qe pret per nje ide t’i vije si nje vetetime ne nje qiell blu, duhet te prese ndoshta deri ne merziti, ne pafundesi. Ai nuk e ka privilegjin e pritjes, i ngucur nga koha e paket qe ka ne zoterim, duhet te nxjerre kolumnet e tij te perjaveshme, e ne disa raste edhe dy here ne jave. Keshtu qe, ai ulet perballe kompiuterit te tij si nje Alfier modern. Ndac besojeni ndac jo, ai vendos qe t’i linde nje ide. Nuk ka asgje magjike ne kete process, Alfieri, ashtu si edhe gazetari i kane thirrur nevojes, krijuan nje ligj nga nevoja.

Periudha postkomuniste shihet si “periudha e arte” e sundimit te kritikes. Aktualisht, kritika ka monopolizuar te gjithe hapesirat e medias shqiptare: elektroniken, shtypin, radion e televizionin. Cdo gje eshte lene ne meshiren dhe ethet e saj. Ne Shqiperi, krijuesit e vlerave te mirefillta kulturore, jane kthyer ne disa specie te rralla. Paaftesia dhe mosdashja e kritikeve per te kuptuar, vleresuar imperativat e kohes, konsakruar vlerat e verteta te kultures shqiptare, eshte nje fenomen qe e ndeshim rendom perdite. Dogmatizmi, kerkimi i lidhjeve e kuptimeve te paqena, gjuha pedante, sharese, insistimi deri ne egersim, per te gjetur mangesi ne vlerat kulturore pergjate historise te zhvillimit e kultivimit te kultures shqiptare, pasioni deri ne cmenduri, per te dekonstruktuar vlerat e mitet kombetare, ka rrezikuar ta ftohe lexuesin nga trashigimia kulturore dhe autoret e mirefillte, dhe keta te fundit, edhe nga jeta produktive, nga krijimtaria letrare-artistike me vlera. Eshte e natyreshme, ose e thene ndryshe, njerezore,qe kritiku te shohe me syrin e nje ziliqari te patalentuar, krijuesin e vlerave, i cili eshte i afte te transmetoje dhimbjet e gezimet e tij, nepermjet fjales se shkruar, ne liri te plote te fantazise te tij. Verehet se, kritiku i sotem, ne vend qe te sublimoje kete lloj krijimtarie, perdor gjuhen e acarte te censuruesit duke disektuar e diskretituar cdo gje me nje minuciozitet qesharak.


Kritika shqiptare i perngjason levizjes letrare, qe ne Italine e pjese se dyte te Shek. XIX, te saturuar nga idealet e “Risorgimento-s”, u njoh me emrin, - Scapigliatura (italianizimi i “bohemizmit” francez). Ishte nje cete intelektualesh, pa ndonje platforme te percaktuar. Njelloj si, - “gli scapigliati”, - shija e predispozicioni i kritikeve(dekonstruktivisteve) shqiptare, per te polemizuar, ose sic pretendohet nga ata, “per te debatuar”, nuk mbetet thjesht vetem brenda konteksit teorik te historise, kultures, letersise e miteve, por, eshte ne thelb pjese e krizes ekzistenciale te vet dekonstruktivisteve.
Ne Itali, skapiliatura, perkoi me lindjen e shoqerise industriale, bumin merkantik e industrial te qyteteve, daljen ne skene te nje borgjezie te etur per para dhe pushtet, qe njekohesisht u shoqerua me verferimin masiv te fshatit e te qytetit. Kurse ne Shqiperine postkomuniste, dekonstruktivizmi, u shfaq njeheresh me bumin e nje lloji te vecante “kapitalizmi”, me fytyren e nje banknote “krejtesisht e thjeshtesisht shqiptare postenveriste”. Antikonformizmi, shpirti rebel i dekonstruktivisteve shqiptare, dalja e tyre ne shtyp, si shprehje e anti-(akademizmit, instuticionalizmit, mitizimit kultural historik), te dale boje, te mykur, etj.,(gjithnje sipas tyre); shija per te provokuar, njelloj sic ishte dikur edhe rasti i skapiliateve, me teper sot ndikojne ne sjelljet ekzistenciale e sociologjike te tyre, se ne ndonje prurje te re te vepres se tyre. Keta lloj kritikesh vine nga nje cete e ngjashme me ate te intelektualeve skapiliate, qe njelloj si ata dikur, e ndjejne qe me ndryshimin e raportit te “humanistit te letrave” me shoqerine, kane humbur rolin “udheheqes e interpretues te levizjeve sociale e kombetare”.

Analogjizmi i kritikeve dekonstruktiviste te Shqiperise te sotme i kritikeve me skapiliatet e Italise te shek XIX, mund te cohet edhe me tej. Kritiket dekonstruktiviste, - intelektualet e te ashtuquajturit “tranzicion postkomunist shqiptar”, - jetojne me njeren kembe ne te kaluaren socialiste e me tjetren ne periudhen e hapjes te shoqerise shqiptare postkomuniste. Per here te pare, shfaqja e kritikeve dekonstruktiviste shqiptare, ashtu si shfaqja e skapiliateve ne Italine e nenteqindes, perkon me daljen ne siperfaqe te konfliktit te krijuesit me shoqerine. Intelektualet dekonstruktiviste shqiptare, ne analogji me ata italiane te asaj periudhe, - per shkak edhe te prapambetjes social-ekonomike te vendit, duke shtuar ketu si nje minus te madh totalitarizmin, - deri ne dekaden e fundit te shekullin XX, e kishin ruajtur rolin e “udheheqesit moral, ideologjik te kombit, duke mbajtur bajrakun e vlerave e idealeve patriotike, e duke i kenduar lavdise te se kaluares”. Ne rastin e Shqiperise, kjo u cua ne ekstrem nga izolimi stalinist, i kombinuar me manipulimin e idealeve rilindase; me eventin e realizmit socialist, roli i kritikut dhe krijuesit projektoi njeherazi, sipas kallepit te modelit enverian, nje Shqiperi, - si keshtjelle, shkemb graniti te socializmit.

Kritikeve dekonstruktiviste te sotem, i mungon cilesia thelbesore e te qenurit kreativ. Megjithese jane shfaqur potencialisht si plejade avangardistash, njelloj si skapiliatet italiane, i mungon vizioni, kthjelltesia e thellesia e mendimit. Zgjidhja e tyre, per t’iu prezantuar lexuesit shqiptar, ne rolin e kritikeve dekonstruktiviste ne te perditeshmet shqiptare, po ashtu sic benin skapiliatet e dikurshem, eshte padyshim iracionale. Ate vecse mbeten rober te gjuhes letrare postsocialiste, prozaizmit provokues qe vetem skandalizon e desakron vlera.

Dicka tjeter qe tregon shterpesine krijuese te dekonstruktivistave shqiptare eshte menyra e ballafaqimit me lakuriqesine e realitetit te ri shqiptar, perballja me ato gjerat e shemtuara, e konfliktet qe shfaq cdo shoqeri, qe nuk mbulohet me nga perdja unifikuese e moralit totalitarian. Ata protestojne duke denoncuar degradimin moral te shoqerise shqiptare, mentalitetin utalitarist te kapitalizmit, shfaqjet e reja krejt te priteshme te nje shoqerie te hapur. Flasin per politikane te pacipe e te paafte, denoncojne moralin e hipokrizine, qe ka kaplluar shoqerine shqiptare, deshperohen te tmerruar duke denoncuar me nostalgjizem te pavend, qe progresi, hapja ndaj modernes, po ben qe te humbasin disa kulte sociale, nje lloj jete e vlerash qe kishte ekzistuar, e qe i kishte formuar ate boten e tyre si njerez nen kupolen socialiste. Ne klimen e zhdukjes se nje bote qe i krijoi, njelloj si skapiliatet, dallohet ambiguiteti i tyre karshi te rese, shihet pasiguria qe i pret vet ata, ankthi dhe pafuqia ne vorbullen e jetes te metropolit, te xhungles te kapitalizmit kaq te dallueshem shqiptar. Revolta e tyre eshte individualiste, endacake, kerkon te kapet si ato bohemet bodleriane, - skapiliatet, - duke iu turrur me inat “natyres”, “karakterin primitiv” (ne rastin tone te shqiptarit te ngrate), botes mitike qe ka ekzaltuar shpirtin e shqiptarit, shfaqjeve sociale te tilla si, besen, mikpritjen, apo figuren epike te kreshnikut te eposit, stoik e heroik; bote, e cila kishte fshehur, problemet, krizat qe grryenin shoqerise shqiptare. Ndoshta per here te pare, ndodhemi perpara konfliktit te hapur te shkrimtarit me shoqerine. Per krijuesin e mirefillte, kjo eshte nje miniere krijimtarie, ndersa per dekonstruktivistin eshte nje udhetim ekzocisti, per te ndeshkuar mitet dhe historine e shqiptareve, “fajtoret e vertete” te prapambetjes shqiptare.

Ne se ne letersine shqiptare, ne artin shqiptar, do te flitet per nje letersi, krijimtari artistike post-rilindase, post-realistesocialiste, post-kadarejane, etj., do te flitet per rastin “e ardhjes ne toke” te nje gjeniu(ose te disa gjenive) letrar shqiptar, i cili do te ecte ne nje territor te pashkelur me pare. Nje shkrimtar i tille do te arrinte brilancen e vet, ne se jo vetem do te kishte dhuntine e nje vezhguesi te qemtuar te shoqerise shqiptare, por do te shihte thelle ne mendjen e shpirtin e tij, sepse pikerisht atje, gjen gjithshka qe i nevoitet, sic thote Bernard Show, gjen “universin njerezor”. Shembullin e pare e me te motcem, te nje shkrimtari te tille ne historine njerezore, shqiptaret e gjejne shume afer vetes, tek bardi i pare i njerezimit, Homeri. Ai i privuar edhe nga te paret, nuk u mjaftua me vezhgimin e rendomte te karaktereve njerezore qe haste perdite, por ishte aftesia e mendjes se tij, qe na ushqen edhe sot, nepermjet dijeve, njohjes historike te tij, natyren e karakteret njerezore, ku secili nga ne mund te gjeje edhe veteveten. Sipas Bernard Show-t, - me Homerin, lindi “bardolatria”, - qe jo vetem na shpjegon ne si njerez, por edhe na krijon si te tille. Ngjan se asnje shkrimtar shqiptar deri me sot, nuk ka hedhur drite realisht mbi natyren dhe karakterin historiko-shoqeror te shqiptarit, per te pare se, tek shqiptari kryqezohen e mund te zbulohen te gjitha tiparet e personazheve shekspiriane. Kjo ka justifikimin e vet; shkrimtaret tane nuk mund te kapercenin kufijte e letersise qe benin, duke filluar nga ajo rilindase komb-shtet-formuese, duke vazhduar me realizmin socialist, - figura utopiste ikonoklaste e “njeriut te ri”, - apo ne vecanti, ajo kadarejane, ne te shumten, - nje letersi mitike-hulumtuese. Letersia e bere nga shkrimtaret shqiptare, nuk ka mundur te depertoje ne thellesine e sferes te thelbit njerezor; shpikjet e krijimet njerezore te letersise shqiptare, nuk kane mundur te rikrijojne, aq me teper, te ndikojne ne ndryshimin, transformimin e tekstilit te natyres njerezore te vet shqiptareve. Te gjithe arritjet aestetike te letersise shqiptare, nuk jane shoqeruar krah per krah edhe me nje force e thellesi njohese te vet qenies njerezore. Kjo eshte arsyeja qe tek shqiptaret, nuk u vu ne levizje ajo qe quhet “ndergjegje moderne”, sepse shkrimtaret e kritiket shqiptare, te imponuar nga rrethanat historike te pjeses me te madhe te shekujve te XIX-XX, mbeten te stacioni i nevojes per ndergjegjesim kombetar; rilindja shqiptare nuk i ngjau rilindjes evropiane, nje levizje qe transformoi ndergjegjen shoqerore, duke krijuar ne fakt, njeriun modern. Kjo ngjan te jete edhe arsyeja qe shkrimtarin e kritikun shqiptar, nuk e kemi pare deri tane ne konflikt me shoqerine shqiptare. Nga do te lindte ky konflikt, ne se shkrimtari shqiptar, deri tani, nuk ka mundur t’i shihte shqiptaret me syte e mendjes se tij si teper “njerezore”? Po te kishte ndodhur kjo, ndoshta Shqiperia me shqiptaret, do te kishte qene nje vend krejtesisht ndryshe. Ndoshta, te gjithe ne shqiptaret. do te kishim ndjere e folur krejt ndryshe. Idete tona per perkatesine tone ne universin njerezor, do te kishin qene shume me te ndryshme. Po te kishin qene shkrimtaret e kritiket shqiptare te afte e largepames per te krijuar, per t’i afruar aestikisht, per t’i bere te njohur shqiptareve ne harkun e ketyre shekujve, se ato mund te shendrrohen, apo te jene edhe krijesa te fuqishme tiranike, egoiste, kriminele, abuzuese, krahas cilesive me te moraleshme njerezore, a mos ndoshta Shqiperia do te ishte nje vend me ndryshe? Shkrimtaret shqiptare nuk kane mundur te sjellin me mjetet dramatike te artit te tyre, spektrin e plote njerezor, si ne kahun e te mires ashtu edhe ne ate te keqes. Ne thelb, nuk kane qene ne gjendje qe duke depertuar ne thellesine e tyre njerezore, te mund t’i bejne radiografine shoqerine shqiptare. Kjo eshte arsyje qe bota shqiptare sot, e zhveshur lakuriq, para vetes e para botes, nuk na duket “si dikur” nje vend i mire, me njerezor, ku te mbizoteroje pasja, harmonia, bashkepunimi, barazia, etj, nje vend i pelqyeshem, i kendeshem per te jetuar. Krijimi i figures se shqiptarit nga letersia e arti shqiptar i deritashem, ka justifikim e vet utilitar-historik. Behet pyetja: A eshte pra shqiptari i sjellur, i prezantuar nga letersia apo kritika shqiptare e derisotme, ai aktuali, ai i verteti? Duke u perpjekur e luftuar te gjitha ndikimet, paragjykimet politike, fetare, etnocentriste, kulturore-nacionaliste intelektuale, etj, duke germuar para se gjithash tek vetja, nuk eshte veshtire te pergjigjesh me nje jo. Letersia shqiptare deri tani krijoi personazhe, por nuk mundi te zhvilloi personalitetin e tyre me vertetesi, te zhvilloje idene e karakterit perendimor, ku vetvetja, jo shoqeria, te jete udheheqja morale, agjenti transformues per secilit nga ne. Utopise rilindase apo enveriste i ka rene perdja; ajo kishte fshehur edhe shume gjera te shemtuara te qenies njerezore.