Rite de Passage

Feja nder shqiptare
Nga Altin Topi
Shekulli Nentor 2005

Cikli i mendimit filozofik shqiptar sidomos ne gjysmen e dyte te shekullit te XX-te mbeti teper rudimental e qesharak. Tashme, per te gjithe ne, eshte bere e zakoneshme, qe kur hapet tema e fese, te kujtojme vargjet teper te konsumuara nga interpretimi jorelixhoz, qe i eshte bere Vaso Pashe Shkodranit: Coniu shqyptare, pret gjumit coniu,/Te gjithe si vllazen n’nji bese shtrengoniu, /E mos shikoni kisha e xhamia,/ Feja e shqyptarit asht ahqyptaria,/… Akoma vazhdohet te interpretohet njelloj, historia fetare e shqiptareve dhe domethenia e vargjeve te poemes “O moj Shqypni, e mjera Shqypni”. Dikush thote se, ne thelb shqiptaret kane qene e mbeten pagane. Ne Shqiperi kishat dhe xhamijat i sheh bosh, fete krijojne percarje, e kerkohet te pranohet njezeri se, shqiptaret nuk jane, e nuk duhet te jene fetare.
Per Vaso Pashen, thuhet se ka qene i lecitur ne gjuhen e frengut. Megjithate, pasi shkruajti vjershen, te bere kaq te famshme nder shqiptare, nuk la ndonje punim tjeter, te pakten ndonje vjershe tjeter, per t’i treguar shqiptareve, se fill pas atij bashkimi etnik trojesh, “pa pare kisha e xhamija”, i duheshin shqiptareve disa cilesi shtetformuese, nje filozofi kombetare, per te krijuar nje shtet.

Feja nuk duhet te interpretohet, apo te thjeshtezohet ne koncept, si nje lloj “dhurate” qe na eshte bere peshqesh prej pushtuesve. Kjo sidomos, kur vjen rasti per te interpretuar myslimanizmin nominal te shqiptareve. Pale, kur se fundi, rreket te diskutohet mbi nje koncept te ri, te pagezuar keto kohet e fundit, mbi “fene burimore”. Fete kane nje histori te tyren te shtrire ne kohe, por pavarsisht se, kemi periudha historike qe shenojne krijimin e konsolidimin e tyre, asnjera nga fete predominuese sot ne bote, nuk merr persiper te jete ajo “burimorja”, duke pretenduar sovranitet absolut mbi nje grigje te caktuar etnish, popujsh me nje shtrirje te caktuar gjeografike. Shperndarja gjeografike-historike e feve, i ngjan here-here baticave e zbaticave te oqeaneve, here-here fryrjes dhe tkurrjes se lumenjve, ne varesi te prurjeve stinore te ujrave. Osmanllinjte u shtrine prej shkreteterave besarabike deri ne portat e Vjenes. Por ato nuk e sollen ata myslimanizmin. Ata e gjeten si fe, e perqafuan si fene e tyre zyrtare, duke u konvertuar ne te vete se pari, e ne kete menyre, duke konsoliduar shtetin e tyre. Perandoria romake, i konsideronte kristianet e hershem te denje vetem per turren e druve. Ishin pikerisht perandoret romake iliriane, qe i ndiqnin e i persekutonin me zjarr e me hekur kristianet, duke i pare si nje sekt i rrezikshem, per ekzistencen e vet Romes. E ishte pikerisht njeri prej ketyre ilirianeve, qe nje dite prej ditesh, ndryshoi zemren e mendjen, duke e shpallur kristianizmin si fene zyrtare te perandorise romake. Predikimet e apostujve, qe paskan kaluar neper Ilirine e shqiptareve te sotem, nuk do te kene patur te njejtin efekt nder paraardhesit e shqiptareve, me ate te shpalljes te kristianizmit nga Roma, si feja e perandorise. Cila nga te dyja, i beri paraardhesit e shqiptareve, te perqafojne kristianizmin? A nuk ka pika ngjasimi historia zyrtare e kristianizmit me ate te myslimanizmit ne trojet e shqiptareve? Pra, kemi te bejme me histori perandorish e histori besimesh, qe jo gjithmone marrin formen e “kalit trojan”, per te mbajtur shqiptaret te zaptuar e te percare.


Vargjet e Vaso Pashes, nuk na ndihmojne te shpjegojme historine e perhapjes se feve, perqafimin e tyre nga shqiptaret, (pa)mundesine e shqiptareve, per t’i kthyer ne institucione kombetare. Interpretimin e historise relixhioze te shqiptareve, nuk mund ta universalizosh, duke perdorur vargjet e tij, te cilat e kane humbur konteksion historik. Na duhet medoemos, per te zbuluar veten, t’i kthehemi historise universale te njerezimit, e qe ne thelb, eshte edhe historia e besimeve. Kjo merr nje vlere te vecante, kur flitet ne vecanti, per historine e krijimit te shtetit dhe konsolidimit te tij. Sipas Hegelit, kur ai trajton historine e formimit te shteteve, na kujton se, ndertesa e shteteve, i ka themelet historike tek feja, besimi fetar. Feja perben bazen historike te shteteve, por jo nen gjykimin ateist, qe shteti e perdor fene si nje instrument, per t’iu bindur shtetit. Shtetet jane shfaqe historike te permbajtjes te vertete te fese, zhvillimit historik te popujve. Pa kete kendveshtrim holistik te historise te popujve, nuk jemi ne gjendje te depertojme ne qenien e vertete te tyre. Feja, besimet e ndryshme, jane esenca e ciklit historik te te menduarit te nje bashkesie, ose teresie bashkesishe, sic eshte edhe etnia shqiptare. T’i zhveshesh shqiptaret nga institucioni i fese, dimensioni fetar, qofshin keto dimensione disa, eshte te privosh kete bashkesi etnike nga mundesia per te zhvilluar nje filozofi te tere kombetare, qe i jep kuptim ekzistences te vet. Te gjithe popujt, qe ne fillimet e hereshme mistike apo pagane, jane perpjekur t’i gjejne nje vend te vecante vetes ne boten e madhe. Duke evoluar historikisht, kane krijuar ciklin e mendimit filozofik te ekzistences se vet. Kete kane mundur t’a arrine nepermjet nje imazhi relixhoz, imazh qe do t’i mundesonte me pas, t’i jepte nje domethenie e filozofi, shtetformimit te tyre. Te vazhdosh t’i quash shqiptaret, thjesht ca pasaardhes, qe nuk ndryshojme shume nga te hereshmit e tyre pagane, te paafte per te perqafuar nje nga fete predominante ne bote, eshte te besh nje mekat aq te madh, qe nuk mund ta laje asgje. Duke i privuar, qofte edhe nominalisht, mundesine per te perqafuar nje imazh relizhoz per boten, i privon shqiptaret per te arritur ne nje koncept filozofik te ekzistences se tyre historike.


Sekretin e suksesin te vendeve te Europes e botes kristiane e protestante mbare, e gjen ne revolucionet fetare qe ato ndermorren, Ato e sollen kristianizmin ne formen me te paster. Nderkohe, fatkeqesisht kjo nuk ndodhi ne vendet ku u bene revolucione komuniste, si rasti i Shqiperise. Revolucioni komunist ne Shqiperi, e keqperdori pertej cdo imagjinate, Vaso Pashen. Duke e hequr nga konteksi historik, vazhdoi t’a aplikoje formulen e shqiptarizmit si nje lloj feje e re, “per se”, pa imazhin universal te Zotit. Kjo gje, i ka lene mbi shpatulla shqiptareve nje barre te rende: te vazhdojne te enden ne erresiren e historise e tyre, pa driten qe do t’i ndryshonte udhen, imazhin holist te botes. A mund t’a fajesojme Vaso Pashen per kete? Sigurisht qe jo, edhe ai eshte bere nje viktime, perderisa vazhdojme t’ia perdorim vargun dashakeqazi; ne nje konteks historik qe kerkon t’i ktheje shqiptaret, atje ku ndoshta kane qene mijra vjet me pare, sebashku me popuj e hershem: varg qe do t’i beje perseri pagane. T’i japim Cezarit, c’fare eshte e Cezarit. Vaso Pasha, nuk ishte nje poet filozof i kategorise te Getes, apo Shillerit. Ai ishte nje administrator, qe e ndjente se autoritetit hijerende te Sulltanatit, po i vinte shume shpejt fundi. Ky zyrtar i larte administrates osmane, duke perdorur dellin e tij poetik, donte te ndergjegjsonte “arnautet”, se ata ishin ndryshe nga sllavet, greket e turqit.Ata ishin shqiptare. Kjo mjafton per te gjetur interpretimin e vetem historik te vargjeve te tij. Por, po vazhduam anakronike te recitojme keto vargje, do t’a leme veten e atdheun, pa Zot, mund te na kushtoje shtrenjte te gjithe neve shqiptareve, mund te na kushtoje edhe shtetin.